برای تعریف هندسی گنبد باید بگم که گنبد در واقع یک المان در معماری سنتی محسوب می شه که یک چفت حول محوری قائم شکل، دوران می کنه و در نتیجه گنبد به وجود میاد. در واقع گنبد نیمی از مساحت المانی کروی شکل هست که به عنوان پوشش سقف برای فضاهای هندسی منظم مثل مربع یا پنج ظلعی و هشت ظلعی ساخته می شه.

گنبد المانی از معماری سنتی هست که با وجود قدمت زیادی که داره خیلی سخت می تونیم از تاریخچه ی اون صحبت کنیم، به این دلیل که سیر تارخی اون به روشنی مشخص نیست.

در این مقاله در راستای توضیح مواردی از معماری سنتی ایرانی مطالبی در رابطه با انواع طاق ها و گنبد ها و تفاوت های اونها مطرح خواهم کرد. هر چند که این المان معماری، نمادی از معماری سنتی محسوب می شه ولی ارزش های زیبایی شناسی این عنصر به قدری هست که لازمه  در مورد اونها صحبت بشه.

طاق یک فرم هندسی شبیه به استوانه ست، چیزی شبیه به یک قوس که در یک مسیر امتداد پیدا کرده، اما گنبد فرم هندسی شبیه به یک کره داره، طوری که حول یک محور عمودی دوران پیدا کرده.

طاق های قوسی شکل انواع مختلفی دارند که شامل:

1- طاق آهنگ

2- طاق چهاربخش

3- طاق و تویزه

4- طاق کلنبه

از نظر شکل ظاهری شبیه به نیمی از یک استوانه است، که بر روی دو دیوار کناری باربر و یک دیوار در انتهای قوس استوانه ای قرار می گیره. یک نمونه از این نوع طاق که در واقع بزرگترین و معروف ترین نوع از این طاق هست، طاق کسری در تیسفون رو می شه نام برد.

این طاق از نظر شکل ظاهری زمانی پدید میاد که دو تا طاق اهنگ با زاویه عمود ، هم دیگه رو قطع کنند، از تقاطع این فرم در واقع طاق چهاربخشی ایجاد می شه. نمونه ی بسیار خوبی از این طاق، طاق شبستان غربی مسجد جمعه ی اصفهان هست.

از نظر شکل ظاهری مانند نیمی از یک استوانه است که از خشت یا آجر ساخته شده، دنده های قوسی شکلی درون طاق وجود داره که تویزه نامیده می شه، وظیفه ی این تویزه ها این است که بار سقف رو به دیوار زیرین انتقال بدن. نمونه ی این طاق رو می تونیم در سمت شمالی مسجدالنبی در قزوین ببینیم.

برای اجرای این طاق اول چهار عدد تویزه به روی چهار تا پایه ی طاق می سازند و بعد هم فضای میانی این تویزه هار رو با خشت و همین طور آجر پر می کنند.

تقسیم بندی گنبد ها بر اساس فرم و شکل ظاهری شامل :

1- گنبد نار

2- گنبد رک

3-گنبد خرپشته

4- گنبد اورچین می شه.

این نوع از نوع از گنبدها رایج ترین نوع گنبدها در ایران هستند، که از نظر شکل ظاهری فرمی کروی شکل دارند، نمونه ی خوبی از اون پوشش اصلی سقف مسجد جمعه اصفهان ، مسجد امام اصفهان رو می تونم نام ببرم که به صورت دو پوسته اجرا شده( یعنی دو گنبد روی هم ساخته شده)

گنبد های دو پوسته به این صورت هستند که گنبد زیرین حکم گنبد باربر رو داره و گنبد روئین در واقع مثل یک پوسته ظاهری هست که برای نماسازی و تامین جنبه ی زیبایی شناسی ساخته می شه و  در مقابل عوامل ناپایدار جوی هم مقاومه.

گنبد ها رو بنا به دلایل زیر به صورت دو پوسته می سازند:

1. به دلیل توجه به مقیاس شهر و ساختمان: 
2.   گنبد های بزرگ در واقع راهی برای شاخص تر کردن بناست، بنابراین این المان باعث می شه که ساختمان از هر جای شهر (در زمان گذشته که بناها در ارتفاع ساخته نمی شد) دید داشته باشه. برای همین ارتفاع بلند بوده اما برای اینکه فضای داخلی ساختمان زیاد و بی تناسب نباشه پوسته زیرین رو کم ارتفاع می ساختند.
3. به دلیل زیبایی شنایی:
4.   گنبد روئین هر چقدر که مرتفع تر می شه ضخامت کم تری پیدا می کنه در نتیجه از قسمت داخلی به صورت پلکانی در میاد برای اینکه زیبایی در معماری  داخلی فضا حفظ بشه پوسته زیرین رو می سازند که این بی نظمی رو بپوشونه.
5. تبادل حرارتی:
6.   دو پوسته بودن گنبد باعث کم شدن تبادل حرارتی می شه،   چون هوایی که در فضای ما بین این دو پوسته باقی می مونه مثل عایق حرارتی عمل می کنه، اما این هوا باید تهویه بشه چون میعان هوا باعث تخریب گنبد می شه.

از نظر شکل ظاهری این گنبد به صورت هرمی یا مخروطی شکل ساخته می شه، که پایه های که گنبد بر روی اون بنا می شه یا استوانه ای شکل است یا منشوری . به عنوان مثال گنبد قابوس در مازندران نمونه ی خوبی برای این نوع گنبدها ست.این شکل از گنبدها برای مقبره های سلاطین و امرای سلجوقی خیلی مورد استفاده قرار می گرفتند.

از این نوع گنبد، در قسمت های کرانه ی دریای خزر بیشتر استفاده شده، چون بارش باران در این مناطق زیاد هست بنابراین فرم و شکل این نوع از گنبد ها بیشتر از گنبد های نار بارش باران رو به قسمت های پایینی ساختمان منتقل می کنه و به نوعی به بام های شیب دار این منطقه شباهت داره.

در منطقه شمالی کشور این گند رو با  خرپای چوبی ، پوشش کاشی (برای مطالع بیشتر در مورد کاشی ها می تونین مقاله "کاشی " رو مطالعه بفرمایین)  و تخته لت اجرا می کنند. در صورتی که این گنبد دو پوسته باشه از متریال آجر (در رابطه با آجر می تونین مقاله "آجر" رو مطالعه بفرمایین) برای ساخت اون استفاده می شه، چون ارتفاع فضای زیرین گنبد زیاد می شه و به منظور بیشتر بودن استحکام سازه گنبد رو به این شکل اجرا می کنند.

این گنبد از نظر شکل ظاهری مانند گنبد رک هرمی شکل است اما سطوح جانبی همه با هم برابر نیستند، نمونه ی خوبی برای این گنبد، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل هست.

این گنبد مثل گنبد رک و خرپشته به صورت هرمی شکل است، اما سطح روی ان پلکانی ساخته شده، که اسم هایی مثل پلکانی، مضرس، (در انگلیسی) گنبد اناناس می تونه داشته باشه و فقط در مقبره ها این نوع گنبد رو می تونیم ببینیم، و شواهد نشون می ده که این گنبد فقط در ایران و عراق مورد استفاده قرار می گرفته.

در ایران بیشتر در مناطق جنوب غربی دیده می شده و بهترین و معروف ترین نمونه از این نوع گنبد، گنبد مقبره ی دانیال نبی در شوش هست.

1. گنبد ها در این مناطق با ارتفاع زیادی نسبت به کف ساخته
2. می شن در نتیجه تهویه عمودی در فضای زیرین اونها اتفاق میوفته
3. در منطقه هایی که هوای سردی دارن برای اینکه حرارت و گرما در فضای زیرین حفظ بشه، ارتفاع تالاری که زیر گنبد می سازند مثل مناطق گرم و خشک زیاد نیست.
4. نسبت بازشو به دیوار در اتاق های اطراف تالار زیر گنبد در مناطق سرد نسبت به مناطق گرم و خشک، کم تره
5. فرم قوسی شکل طاق ها باعث می شه که همیشه بخشی از اون در سایه باشه در نتیجه جذب حرارتی پایین میاد.
6. دو پوسته بودن گنبد باعث می شه که تاثیر درجه حرارت بر روی پوسته زیرین کم تر باشه در نتیجه هوای زیر تالار مطبوع تره
7. چون که باد از سطوح محدب و قوسی شکل با سهولت بهتری رد می شه در نتیجه فرسایش این سازه کم تر می شه.
8. به دلیل اینکه سطوح قوسی یا گنبدی شکل، ساختار سه بعدی دارن، در نتیجه مقاومتشون در برابر نیروهای جانبی بیشتر می شه.

سخن آخر

در این مقاله توضیحات بسیار کلی در رابطه با گنبد ها ارائه شد تا به منظور آشنایی با معماری به سبک سنتی مطالبی ارائه داده بشه. گنبدها المان های شاخصی از معماری سنتی هستند که به عنوان نمادی از مساجد یا مقابر محسوب می شن، امروزه فرم های ساده شداه ای از گنبد ها رو در معماری به سبک مدرن می تونیم ببینیم که به زیبایی در پروژه های ویلاسازی اجرا می شن.